Đạo diễn Ken Loach: “Đừng bao giờ mất tinh thần”

Các bộ phim của ông đều mô tả tình bạn ấm áp và đoàn kết trong giai cấp công nhân do đó chúng cũng nhanh chóng trở thành mối quan ngại đối với Đảng Bảo thủ và truyền thông bảo thủ ở Anh. Trong bộ phim mới nhất của Ken Loach, I, Daniel Blake, nhân vật chính Daniel Blake, người thợ mộc độc thân 59 tuổi, được bác sĩ tim mạch chỉ định phải ngừng làm việc ngay lập tức. Daniel tới gặp "chuyên viên chăm sóc sức khỏe” tại trung tâm bảo trợ xã hội, để tiến hành làm thủ tục nhận trợ cấp. Những người này, thay vì xem xét trợ cấp thất nghiệp, đã khuyến khích Daniel xin trợ cấp tìm việc. Trong một buổi hẹn tại trung tâm, Daniel là người duy nhất đứng lên phản ứng cách làm việc của nhân viên khi chứng kiến tình huống một người mẹ đơn thân với hai đứa con bị từ chối giải quyết vì cô đến trễ năm phút. Katie vừa mới từ London chuyển đến Newcastle với mục đích tìm kiếm một cuộc sống dễ dàng hơn. Đó cũng là cơ hội duy nhất để ba mẹ con cô có thể chuyển từ nhà trọ sang một căn hộ. Daniel, một người góa vợ không có con, đã xem Katie như con gái, giúp cô sửa sang nơi ở và thậm chí hình thành mối quan hệ với các con cô, Daisy và Dylan…
Trong hơn 50 năm làm phim, Ken Loach đã cho ra đời những tác phẩm đậm màu sắc hiện thực xã hội. Những bộ phim này có mối liên kết với nhau thông qua sự quan sát của nhà làm phim về cuộc đấu tranh của giai cấp công nhân nhằm giữ những lại điều kiện sống cơ bản, chẳng hạn như một ngôi nhà, một công việc và thậm chí là một cái bàn tròn chứa thức ăn. Đó là cuộc tranh đấu với hệ thống hành chính cổ hủ, bất công và vô tình, vốn được xem là nguyên nhân dẫn đến nỗi bất hạnh của con người. Và I, Daniel Blake - câu chuyện về những người bình thường bị đẩy đến chỗ nổi loạn bởi những việc ngoài tầm kiểm soát của họ, là những gì tinh túy của Loach về chủ đề này. Bộ phim cũng giúp Ken Loach giành giải Palme d'Or Winner LHP Cannes 2016 khi ông đã bước vào tuổi 80.

Đạo diễn Ken Loach

Trong suốt sự nghiệp làm phim của mình, ông đã khám phá tác động về sự biến đổi của tính chất công việc và thị trường lao động của giai cấp công nhân Anh. Làm thế nào để các bộ phim có thể góp phần nâng cao nhận thức của các "khán giả công dân”?

Tôi nghĩ rằng chúng có thể giúp bạn trình bày một cách rõ ràng sự tức giận mà bạn đang cảm thấy. Trong một vài trường hợp, bạn có thể được hướng dẫn để tham gia vào một chiến dịch hoặc đọc một cuốn sách, hoặc là một phần của một cái gì đó lớn hơn. Và có lẽ nó cũng sẽ giúp bạn biết được tình trạng của mình một cách tốt hơn. Nếu bạn biết câu chuyện của người khác, bạn cũng sẽ biết hình của cộng đồng nơi bạn sống hoặc tại nơi bạn làm việc.

Hầu hết các nhân vật trong phim của ông đều phải đối mặt với tình huống khó xử phức tạp với những nguyên tắc bủa vây như đạo đức, hiện thực và sự cấp thiết… những thứ tạo ra tình huống khó xử. Trong bộ phim này, những tình huống khó xử, một lần nữa nổi lên rất rõ ràng?

Ở một số bộ phim của tôi có những tình huống khó xử thuộc về vấn đề cốt lõi của nhân vật. My name is Joe là ví dụ tiêu biểu. Nó xuất phát từ kịch bản của Paul Laverty – được viết rất hoàn hảo.Tôi phải nhấn mạnh rằng trong tất cả mọi thứ chúng tôi đã làm thì biên kịch, chứ không phải là đạo diễn, mới là tác giả chính. Tôi rất mừng khi thấy rằng tác giả kịch đã đồng ý chia sẻ điều này với tôi. Quay trở lại điều tôi đang nói, kịch bản My Name is Joe của Paul rất tuyệt vời. Tình huống khó xử của nhân vật trong phim là: để bảo vệ một cậu bé, Joe – một người nghiện rượu vừa hồi phục – đã quyết định trở thành người đưa ma túy. Joe đang có mối quan hệ tốt với một người phụ nữ là tư vấn viên giúp đỡ những người có vấn đề về ma túy. Đó là một điều khủng khiếp mà ông ấy buộc phải làm. Ông ấy nói trong đau đớn, "Tôi phải lựa chọn điều gì đây?" Kịch bản của Paul có rất nhiều sự lựa chọn - những lựa chọn mà mọi người đều có thể tìm cho mình một cách riêng. Trong Sweet Sixteen, cách duy nhất để một đứa trẻ có thể thiết lập mối quan hệ với cha mẹ của nó là thông qua chất gây nghiện. Đó là loại dược phẩm có thể đưa cậu ta vào tù. Đây đều là những sự lựa chọn trong các tình huống khó xử mà những người không có tiềm lực kinh tế phải đối mặt.

Cảnh trong phim I, Daniel Blake

Vậy tình huống khó xử mà “người anh hùng” trong I, Daniel Blake phải đương đầu là gì

Tình thế tiến không được, lùi không xong trong I, Daniel Blake mà Katie phải đối mặt đó là lựa chọn trở thành gái mại dâm. Cách duy nhất cô ấy có thể tồn tại chính là làm công việc bán thân nuôi miệng. Cô ấy cần phải ăn, các con cô ấy cũng cần có cái ăn. Và cô ấy bán thân để nuôi mình và các con. Đã có rất nhiều kịch bản xây dựng tình huống khó xử này, đứng từ quan điểm của những người phụ nữ buộc phải trở thành gái mại dâm.

Cảnh ở ngân hàng thực phẩm (nơi cung cấp thức ăn miễn phí cho người nghèo) chắc chắn là một trong những khoảnh khắc kinh hoàng nhất của bộ phim?

Những gì chúng tôi lo lắng là một khi bạn hiểu câu chuyện bạn muốn nói, bạn phải có được sự tin cậy với mọi người. Vì như thế, bạn mới có được những kinh nghiệm của họ, mối quan hệ của họ, cách họ cư xử với con cái của họ. Là người lèo lái câu chuyện, bạn phải biết cách kết nối.

Làm cách nào để ông có thể kể câu chuyện này một cách chân thực?

Lại phải bắt đầu bằng kịch bản. Paul Laverty là một nhà biên kịch tuyệt vời và chúng tôi đã làm việc cùng nhau một phần tư thế kỷ qua. Tôi luôn cảm thấy không vui khi tên đạo diễn đứng độc lập trong khi đó đáng ra phải một sự hợp tác giữa đạo diễn và biên kịch. Cho nên có thể nói, tự bản thân kịch bản đã rất đầy đủ và chi tiết. Sau đó tôi tìm kiếm những người thực sự tin tưởng. Dave Johns, người đóng vai Daniel Blake, không chỉ đến từ Newcastle mà còn là một phần của Newcastle - nơi chúng tôi thực hiện bộ phim. Khi anh ấy đi bộ trên phố, mọi thứ đều thân thuộc và biết rõ anh ấy. Con người và cảnh vật trong phim có một sự kết nối khiến cho diễn viên cảm nhận rõ mình đang là ai. Ví dụ tiếp, ở trung tâm việc làm, có hai người trước đây đã từng diễn xuất. Họ đều là những nữ diễn viên có kinh nghiệm. Nhưng tất cả những người còn lại đều đã làm việc cho DWP trước kia và sau đó nghỉ việc bởi vì họ không thể trụ lại. Thế đấy. Họ chỉ việc đóng vai mình trước đây và tôi không cần phải phát minh ra bất cứ điều gì. Những người tới lui trung tâm việc làm đều là thật ở thời điểm đang làm phim hoặc mới trải qua gần đây. Vì thế chúng tôi hoàn thành cảnh quay một cách xuất sắc.

Thế còn những người phụ nữ trong ngân hàng thực phẩm thì sao?

Họ là người làm việc ở đó! Người phụ nữ người dẫn Katie đi vòng vòng tuy không phải là nhân viên ở đây nhưng cô ấy cũng đang làm việc tại một ngân hàng thực phẩm khác.

Trước đó, có tin nói rằng ông đã không thể hoàn thành bộ phim này?

Đó là lúc chúng tôi làm phim Jimmy’s Hall ở Ireland. Thời gian quay khá lâu và tôi cũng đã xa nhà một thời gian dài nên nghĩ chắc mình tôi không thể qua nơi này một lần nữa trong năm. Nhưng sau đó vài tháng, tôi đọc lại kịch bản và bắt đầu suy nghĩ lại. Việc thực hiện phim có vẻ đơn giản hơn nhờ khâu hậu cần rất chặt chẽ, chúng tôi chỉ ghi hình trong vòng năm tuần. Mọi thứ được hoàn thành một cách nhanh chóng. Nhưng tôi nghĩ, có lẽ cách tốt nhất để quay một bộ phim là bạn đang ở trong đà làm việc.

Ken Loach nhận giải Cành cọ Vàng LHP Cannes 2016

Phim của ông phản ánh thực tế đời sống của giai cấp công nhân. Việc nói sự thật về những gì đang xảy ra có ý nghĩa như thế nào?

Bạn làm gì không quan trọng dù ở thể loại phim nào đi chăng nữa - khoa học viễn tưởng, không gian hay bất cứ điều gì… bạn cũng đều cần có mối liên hệ với thực tế ở đâu đó. Tôi phản đối quan điểm rằng những bộ phim về người giàu là vui vẻ còn phim về tầng lớp lao động là khắc khổ và buồn bã. Tôi tìm thấy điều ngược lại. Bạn có thể gặp những người thực sự giàu có nhưng phải đối mặt với vấn đề trong tương lai có thể công ty sẽ sụp đổ. Họ dường như không có tâm trạng vui vẻ mà sống một cuộc sống cô lập, thiếu sự kết nối.Tôi không nghĩ rằng bộ phim về lớp người lao động lại chỉ nhuốm màu buồn bã; Tôi nghĩ rằng họ đang rất vui vẻ và tiếp thêm sinh lực cho những điều tốt đẹp. Mặc dù, những điều khủng khiếp trong cuộc sống có thể xảy ra, nhưng trong một môi trường gắn kết, nó sẽ không khiến bạn khổ sở. Bạn có thể tức giận, có thể cảm thấy buồn, có thể cảm thấy tức giận thay cho người dân, nhưng không cảm thấy mất tinh thần.

Trong hơn 50 năm qua, ông đã làm nhiều phim về tầng lớp lao động. Một trong những phim đầu tiên của ông, Cathy Come Home, kể về một gia đình vô gia cư và trong đó đề cập tới hệ thống phúc lợi xã hội. Nó đã tạo ra một tác động lớn. Phim I, Daniel Blake một lần nữa nói về hệ thống phúc lợi xã hội, và chính sách nhà ở. Dường như nó đã được chắt lọc bằng kinh nghiệm cá nhân của người trong cuộc với sự hiểu biết một cách mạnh mẽ và sâu sắc. Mọi chuyện xảy ra như thế nào?

Trước hết, chúng tôi bắt đầu câu chuyện về những gì đang xảy ra. Những đánh giá, xử phạt, các ngân hàng thực phẩm… Tôi đi cùng với Paul Laverty đến rất nhiều thị trấn và thành phố - nơi chúng tôi được nghe cùng một câu chuyện. Có không ít người nhận thức được những gì đang xảy ra, và quy mô của nó có thể ảnh hưởng đến hàng trăm hàng ngàn người. Rất nhiều trong số họ cảm thấy xấu hổ. Người dân ở đây có thể hiểu rõ về hậu quả ở nơi khác, ví dụ như ở Hy Lạp, chứ không phải ở đây, ở nước Anh. Tôi ghét từ này, nhưng vì không có từ nào tốt hơn, nên phải nói. Đó là các "phương tiện truyền thông" có một lợi ích chung với chính phủ trong việc không tiết lộ ra điều đó. Người dân ở các nước châu Âu có thể hiểu rõ những gì mà I, Daniel Blake đề cập đến. Các chi tiết thay đổi nhưng về cơ bản là đúng. Ngoài ra, cũng còn phụ thuộc vào những gì sẽ xảy ra khi mọi người rời khỏi rạp chiếu phim, đúng không nào!

Bộ phim của ông có một nhân vật đặc biệt, nhưng ám ảnh người xem. Đó là một người không bao giờ xuất hiện - hay đúng hơn, chỉ xuất hiện trong một bức ảnh nhỏ. Cảnh Daniel nói về vợ của mình rất cảm động. Nó khiến cho bộ phim có ý nghĩa lớn hơn rất nhiều. Cảnh này được thực hiện như thế nào?

Vâng, cũng là đã có sẵn trong kịch bản. Dave đóng cảnh này rất nhẹ nhàng, trung thực. Bởi vì anh ấy tái hiện cảm xúc thật của mình. Nhưng về mặt cốt truyện, chúng tôi cần một người đã bị cô lập, không có gia đình, và rồi mọi chuyện thay đổi khi anh ta bắt đầu mối quan hệ với Katie.

Cho đến nay, ông đã thực hiện hơn 50 bộ phim. Nếu có thể đề xuất cho khán giả 3 bộ phim cần xem, ông sẽ chọn những phim nào? Trong đó, phim nào ông hài lòng nhất?

Tôi không biết phải nói gì. Không phải tất cả các phim mọi người đều thích nhưng bạn biết đấy, chúng đều như con cái của tôi.

Từ trái qua: Diễn viên Dave Johns, đạo diễn Ken Loach và diễn viên Hayley Squires trong buổi ra mắt phim I, Daniel Blake tại LHP Cannes 2016

Trong bộ phim tài liệu của Louise Osmond có tựa đề Versus: The Life and Times of Ken Loach có nói về những nỗ lực thuyết phục truyền hình công cộng hỗ trợ các bộ phim của ông. Theo đó, ông đã phải thuyết phục BBC cũng như Channel 4 rằng phim của ông tránh các scandal không cần thiết, rằng chúng có giá trị xã hội và sẽ phục vụ lợi ích của công chúng?

Đó là một cách phản ánh quan điểm chính trị có giá trị lâu dài. Trong những năm 1960, giai cấp lãnh đạo đã tự tin hơn, vì vậy họ đã cởi mở hơn. Những năm 1980 đánh dấu thời điểm mâu thuẫn giai cấp. Thủ tướng Thatcher muốn tiêu diệt sức mạnh của tổ chức lao động và khởi xướng một cuộc xung đột giai cấp bằng một trận chiến mà giới cầm quyền đã rất cố chấp. Vào thời điểm đó, như mọi khi, phim sự phản ánh cán cân quyền lực giữa các tầng lớp xã hội.

Tại sao ông lại luôn muốn làm việc với người mới vào nghề hoặc các diễn viên không chuyên nghiệp? Quá trình đó diễn ra như thế nào?

Rất đơn giản. Tôi không đối xử với diễn viên giống như với một người được phỏng vấn trong một cuộc phỏng vấn tìm việc làm. Chúng tôi chỉ cần ngồi lại với nhau và nói về một chuyện gì đó hoặc người khác, một khía cạnh mà họ biết còn tôi thì không biết. Thế là lập tức họ trở thành những chuyên gia. Đối với tôi, tình bạn và tình đoàn kết là quan trọng nhất để bắt đầu không khí phim trường.