Kiểm duyệt - Một phần tất yếu của mọi quốc gia

Nguyên nhân sinh ra kiểm duyệt

Lịch sử điện ảnh Mỹ ghi nhận, vào những năm 1920, công chúng Mỹ rất bất bình trước sự gia tăng những cảnh khiêu dâm, phi pháp và bạo lực trên màn ảnh. Vì vậy, giới sản xuất và phát hành phim Mỹ mong muốn Nhà nước phải có những quy định để hạn chế tình trạng trên. Họ đã đề cử ông Will H. Hay (1879-1954), đương chức Tổng Cục trưởng Tổng cục Bưu điện làm chủ tịch văn phòng này. Sau một thời gian hoạt động, ảnh hưởng của cơ quan này đối với giới làm phim lớn đến nỗi người ta phải gọi là ''Văn phòng Hays''. Sau Chiến tranh thế giới lần thứ II, điện ảnh đã phát triển mạnh, lại bùng nổ thêm truyền hình, thì "Luật Hay'' được đưa ra từ năm 1934 đã trở nên bất cập, là rào cản đối với việc làm phim điện ảnh và truyền hình.

Bản phim Cloud Atlas bị cắt ngắn đi 40 phút khi chiếu tại Trung Quốc

Chẳng hạn, trong luật này có điều cấm không đi sâu miêu tả chi tiết một hành động trả thù, dù là cần thiết và được luật pháp bảo hộ hoặc một hành vi tội ác của một can phạm diễn ra như thế nào. Nhưng đến năm 1950, tình hình thực tế đã khiến Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ phải ra phán quyết ''Văn phòng Hays'' là không hợp thời. Đặc biệt, sự xuất hiện của nhữn phim như Who’s Afraid of Virginia Woolf ? (Ai sợ V. Woolf?) và phim Blow-up (Thổi tung) đã có tác động mạnh đến ngài Jack Valentino, Chủ tịch Hội điện ảnh Hoa Kỳ. Ông quyết định hủy bỏ ''Văn phòng Hays'' , như một bước đầu tiên xem xét lại hệ thống kiểm duyệt phim ở Hoa Kỳ vào năm 1967. Như vậy, chính nước Mỹ là nơi sinh ra cơ quan kiểm duyệt điện ảnh. Và trong tiến trình phát triển của điện ảnh, nước Mỹ dần dần điều chỉnh luật kiểm duyệt phim thành hệ thống phân loại phim.

Kiểm duyệt là nguyên tắc của bất cứ quốc gia nào

Chắc mọi người còn nhớ, năm ngoái, cả thế giới sôi sục vì bộ phim Sự ngây thơ của người Hồi giáo (The Innocence of Muslims) của nhà làm phim người Mỹ gốc Ai Cập Nakoula Basselay. Bộ phim chưa được phép công chiếu. Đạo diễn mới chỉ tải lên You Tube một đoạn dài khoảng 14 phút nhưng đã khiến cả thế giới Hồi giáo ở mọi quốc gia nổi giận. Những làn sóng chống Mỹ bùng lên ở Trung Đông, Bắc Phi , châu Á…Ngay lập tức, các nhà chức trách Mỹ đã phải điều tra xem ai là tác giả của bộ phim này. Khi phát hiện ra thủ phạm, ngay lập tức, nhà làm phim Nakoula bị bắt giữ. Nội dung bộ phim có gì nguy hiểm? Thực chất, Nakoula chỉ muốn miêu tả nhà tiên tri Muhammad cũng chỉ là một con người bình thường. Ông ta có quan hệ với nhiều phụ nữ, coi thường tôn giáo và đối với trẻ em, ông ta cũng chẳng tử tế gì. Đương nhiên, bộ phim cũng bị nhà chức trách Hoa Kỳ nghiêm cấm phổ biến.

Người Hồi Giáo nổi giận vì bộ phim The Innocence of Muslims

Ngay một nước như Bhutan ở vùng Himalaya cũng có những quy định riêng của mình. Khi hệ thống truyền hình cáp xâm nhập vào nước này, chính phủ Bhutan đã ra lệnh cấm không cho phép hai kênh truyền hình là TVFashion và MTV được phát ở nước mình. Họ đưa ra lý do là nội dung những kênh đó không phù hợp với thuần phong mỹ tục của một đất nước theo đạo phật như Bhutan. Những ông chủ giàu có của hai kênh truyền hình này cũng tuân theo luật chơi của chủ nhà.

Hoặc tại Nga, vào tháng Chín năm 2012, một kênh truyền hình Nga đã tiến hành kiểm duyệt bộ phim hoạt hình của Mỹ có tên là The Simpsons bởi bộ phim này có quá nhiều cảnh bạo lực, uống rượu và hút thuốc. Tổng Giám đốc của kênh này là Lev Makarov nói: “Chúng tôi sẽ làm lại tất cả các chương trình có những cảnh bị quy định mới điều phối. Ví dụ, chúng tôi sẽ xóa đen những cảnh phim và viết một thông điệp hài hước lên đó’’.

Ngay tại Trung Quốc, một năm họ cho nhập khoảng 35 phim nước ngoài nhưng hệ thống kiểm duyệt ở nước này làm việc rất chặt chẽ. Trong tháng Hai năm 2013 vừa qua, các rạp chiếu phim ở nước ta đã đồng loạt chiếu bộ phim Mỹ nhan đề Skyfall (Bầu trời sụp đổ). Nhưng tại Trung Quốc, bộ phim này đã bị kiểm duyệt mạnh mẽ. Những cảnh miêu tả nạn mại dâm ở Thượng Hải đã bị cắt. Hay cảnh nhân vật Bardem bị lực lượng an ninh Trung Quốc tra tấn cũng bị vứt bỏ. Tháng Tư năm 2013 vừa qua, bộ phim Cloud Atlas (Mây Atlas) cũng được chiếu rộng rãi ở nước ta. Nhưng khi chiếu ở Trung Quốc, bộ phim này đã bị cắt tới 40 phút. Những cảnh có nội dung hôn nhân đồng tính hay dị tính đều bị cắt không thương tiếc. Không những mạnh tay kiểm duyệt đối với phim nước ngoài, mà ngay cả đối với những tác giả trong nước, cơ quan kiểm duyệt phim của Trung Quốc cũng không nể nang. Nhưng bộ phim nổi tiếng của Trương Nghệ Mưu mà chúng ta đều biết khá rộng rãi như Phải sống, Đèn lồng đỏ treo cao… vẫn không được chiếu ở nước này. Một số phim của các đạo diễn trẻ dù được giải quốc tế nhưng vẫn không được phát hành ở Trung Quốc như Lạc lối ở Bắc Kinh, Cung điện mùa hè, Núi lạnh…

Phim Phải sống của đạo diễn Trương Nghệ Mưu bị cấm chiếu tại quê hương ông

Có thể khẳng định, công việc kiểm duyệt luôn diễn ra ở bất cứ quốc gia nào. Chính trong thời đại toàn cầu hóa, công việc kiểm duyệt lại càng cần thiết. Ngay trong chương trình Sách giáo khoa dành cho học sinh phổ thông, các chuyên gia cũng chỉ ra mối đe dọa của xu hướng toàn cầu hóa. Tức là nó xóa nhòa những ranh giới, những khác biệt về văn hóa giữa các quốc gia, dân tộc. Chính vì thế, các quốc gia càng phải có những biện pháp giữ gìn bản sắc của riêng mình. Điều này nghe bên ngoài có vẻ mâu thuẫn. Song, nếu suy nghĩ một cách thận trọng, ta sẽ thấy, nếu quốc gia không có bản sắc riêng, anh sẽ tự biến mất trong thế giới rộng lớn này.

Kiểm duyệt diễn ra trong nhiều lĩnh vực.

Phim hoạt hình The Simpsons bị kiểm duyệt gắt gao khi ở Nga

Không chỉ có kiểm duyệt trong lĩnh vực điện ảnh, truyền hình mà việc kiểm duyệt còn có mặt ở nhiều lĩnh vực khác. Kiểm duyệt chính trị. Chẳng hạn, các ứng cử viên, các đảng phái chỉ có thể tuyên truyền, vận động bầu cử trong một khoảng thời gian nhất định. Nếu vi phạm, anh sẽ bị loại khỏi cuộc chơi. Kiểm duyệt tôn giáo. Như chúng ta đã thấy ở trên. Xin bổ sung thêm. Vào năm 2005, chính phủ Bangladesh đã cấm chiếu 59 bộ phim và đóng cửa 39 rạp chiếu bóng. Hãng AFP dẫn lời ông Abu Abdullah, Chủ tịch Hội đồng duyệt phim Bangdalesh như sau: “Việc cấm chiếu số lượng phim nhiều nhất từ xưa đến nay là kết quả của chiến dịch chống phim khiêu dâm được bắt đầu từ năm ngoái. Những phim có cảnh tắm, hãm hiếp, tình dục…hay cả những điệu nhảy có tính khiêu dâm đều bị cấm’’. Kiểm duyệt văn hóa. Trong cuốn sách Nghịch lý Ấn Độ -Bất chấp thần thánh, Ấn Độ trỗi dậy (In Spite of the Gods the Rise of Modern India – NXB Tri thức 2013), tác giả Edward Luce cho biết, ở Ấn Độ, kiểm duyệt là việc hết sức bình thường. Mỗi tháng ở đất nước này đều có một cuốn sách hay một bộ phim bị cấm phát hành. Bởi đây là một quốc gia đa tôn giáo, nhiều đẳng cấp, nhiều đảng phái, nhiều ngôn ngữ. Và mọi người đều tuân theo phán quyết của cơ quan có thẩm quyền.

Hay như kiểm duyệt báo chí. Ở Anh, tháng Ba năm 2013, chính phủ của Thủ tướng David Cameron vừa ban hành bộ quy định mới về việc “đặt các cơ quan báo chí, truyền thông Anh vào vòng giám sát của hệ thống luật pháp’’. Bởi trong một thời gian dài trước đó, báo chí Anh đã có nhiều hành vi phi đạo đức, không thể chấp nhận. Như vào năm 2011, các nhà chức trách đã phát hiện vụ bê bối nghe lén điện thoại của các nhân vật quan trọng của tờ báo nổi tiếng New of the World của ông trùm truyền thông người Mỹ Rupert Murdoch. Nhà chức trách Anh đã ra lệnh đóng cửa tờ báo này. Khi công bố quy định mới này, Thủ tướng Anh đã khẳng định: “Nó (bộ quy định mới) hỗ trợ tuyệt vời cho lĩnh vực báo chí điều tra truyền thống và vẫn đảm bảo quyền tự do ngôn luận. Nó bảo vệ những người vô tội và những người dễ bị tổn thương trước sự tấn công của báo chí’’.

Kiểm duyệt có làm thụi chột tài năng?

Có nhiều ý kiến cho rằng, việc kiểm duyệt đã gây phiền hà cho tự do sáng tạo. Phim không hay đổ cho kiểm duyệt. Phim bán không ai mua cũng đổ cho kiểm duyệt. Như vậy có công bằng không? Điều này không chỉ diễn ra trong lĩnh vực điện ảnh mà trong nhiều lĩnh vực khác như văn học, âm nhạc…cũng tương tự. Xin dẫn ra đây ý kiến của nhà nghiên cứu - phê bình văn học Phạm Vĩnh Cư. Mới đây, trong bài Văn chương và hội họa Việt Nam, ông viết: “Giải thích tình trạng này (những yếu kém trong văn chương và hội họa), không ít người bất bình hay buồn rầu chỉ ra những nguyên nhân bên ngoài: sự chưa đủ tự do sáng tác, quyền lực chưa được bãi bỏ của các lý thuyết giáo điều, vai trò của kiểm duyệt của nhà nước v.v…

Những giải thích như vậy không sai, song lịch sử cho thấy cũng trong những điều kiện bên ngoài tương tự, thậm chí còn khắc nghiệt hơn rất nhiều, những nền văn hóa giàu sức mạnh nội tại vẫn phát triển thăng hoa. Dưới chính thể toàn trị ở nước Nga sau năm 1917, vẫn nảy nở những tài năng siêu đẳng, làm gương cho nhiều thế hệ đồng nghiệp noi theo, như Akhmatova, Pasternak, Mandelstam, Tvardovsky, Zablowski (thơ), Platonov, Bungacov, Sholokhov (với Sông Đông êm đềm), Solzhenitsyn, Bitov (văn xuôi), Malevich, Filonov, Sedur, Neizvestnyi (hội họa và điêu khắc).

Ở Ba Lan, Tiệp khắc (cũ), Hungary cũng không thiếu những hiện tượng tương tự, chúng nói lên sức phản ứng sáng tạo chiến thắng cường quyền của những nền văn nghệ dồi dào nội lực.

Iosif Brrodski, một thi hào Nga nửa sau thế kỷ XX, đã nếm trải đầy đủ mọi sự o bế, thậm chí bức hại, của nhà đương cục nước ông, rồi sau đó được hưởng mọi tự do của một công dân Hoa Kỳ cộng với vinh quang của giải thưởng Nobel và nhiều giải thưởng quốc gia Mỹ, đã buông một câu có cánh chứa đựng một phần quan trọng của chân lý: “Các đế chế sản sinh ra thơ ca, các nền dân chủ đại chúng sản sinh ra giấy lộn’’.

Skyfall phải cắt rất nhiều đoạn mới được phép chiếu ở Trung Quốc

Người viết bài này có thể dẫn chứng thêm nhiều ví dụ cũng như các ý kiến khác về vấn đề tự do sáng tạo và kiểm duyệt. Song tựu chung lại vẫn là tài năng còn kém và thói kiêu ngạo là thói tật xấu chung của những nghệ sỹ thôi chứ chẳng có nguyên nhân nào khác khiến phim của anh ta (hay cô ta) không hay.

Thử tham khảo hệ thống phân loại phim ở một số nước.

Một hệ thống phân loại phim có vai trò sắp xếp những phim sao cho phù hợp từng đối tượng khán giả dựa trên những yếu tố như tình dục, khỏa thân, bạo lực, ngôn từ và hành động tục tĩu, sử dụng chất gây nghiện và một số nội dung người lớn khác.

Hệ thống này giúp cho cha mẹ quyết định xem bộ phim nào phù hợp cho con cái họ. Ngoài ra, trong một số trường hợp, hệ thống còn áp buộc lên những rạp chiếu phim một nghĩa vụ pháp lý là từ chối cho trẻ nhỏ vào xem những phim không phù hợp lứa tuổi. Hệ thống thường được sử dụng thay thế cho những cơ quan kiểm duyệt ở nhiều nước.

Người ta thường tranh cãi về tính hiệu quả, tính bắt buộc của những hệ thống này. Nhiều người lại ưa thích những nội dung được kiểm duyệt cao, trong đó những đứa trẻ có thể thích xem những bộ phim được cho là không phù hợp với lứa tuổi của chúng (hiện tượng quả cấm). Những bản DVD mà "chưa phân loại", "không cắt", "không kiểm duyệt" càng lúc càng trở nên phổ biến.

Ở những nước như Úc, một cơ quan chính phủ sẽ quyết định việc phân loại, trong khi đó ở Hoa Kỳ và một số nước khác, việc đánh giá sẽ thực hiện bởi một tổ chức không thuộc chính quyền (ví dụ MPAA). Ở hầu hết các nước, những phim được coi là xâm phạm đạo đức sẽ có thể bị kiểm duyệt, hạn chế hay ngăn cấm.

Ảnh hưởng của các nhân tố lên việc đánh giá ở mỗi nước là khác nhau. Ví dụ, ở những nước như Mỹ, ngay cả những phim có chứa nội dung tình dục nhẹ nhàng cũng có thể bị hạn chế chỉ dành cho người lớn tuổi, thì ở Pháp hay Đức, nội dung tình dục được đánh giá thoáng hơn. Ngược lại, yếu tố bạo lực khiến những phim bạo lực bị xếp loại cao và kiểm duyệt ở Phần Lan hay Đức, còn ở Mỹ lại xếp loại nhẹ hơn cho những bộ phim loại này.

Một bộ phim có thể được sản xuất với mức phân loại chủ định. Nó có thể được tái bản nếu xếp hạng không được như mong muốn, đặc biệt là để chống việc xếp loại cao hơn dự định. Nó cũng có thể được tái bản thành những phiên bản thay thế tùy thuộc vào hệ thống xếp loại của từng nước.

Argentina