Vấn đề chuyển thể trong phim Hoạt hình Việt Nam

	Bật mí về thương hiệu phim hoạt hình Việt Nam Wolfoo đang 'làm mưa làm gió' ở nhiều quốc gia
	Hãng phim Hoạt hình Việt Nam ra mắt chùm phim 2023, nổi bật 3 phim lịch sử về vua Đinh, Bà Triệu và Đức Thánh Tản

Giống như chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh nói chung, chuyển thể tác phẩm văn học sang kịch bản hoạt hình được thực hiện theo hai kiểu: chuyển thể sát nguyên bản và chuyển thể không sát nguyên bản. Chuyển thể sát nguyên bản là cách mà nhà biên kịch bám sát tác phẩm gốc, tôn trọng tối đa tác phẩm văn học, khi tác phẩm văn học giàu chất điện ảnh, đủ yếu tố cần thiết cho kịch bản phim như: tư tưởng, thông điệp, nhân vật, cốt truyện, tình huống, hành động, lời thoại… Chuyển thể không sát nguyên bản, đòi hỏi sự sáng tạo cao hơn của nhà biên kịch. Tác phẩm văn học sẽ được coi như chất liệu, có thể cung cấp ý tứ hoặc gợi cảm hứng để xây dựng một kịch bản phim mới. Tuy vậy, nhà biên kịch không hẳn là sẽ sáng tạo lại toàn bộ từ cốt truyện, hành động, nhân vật, tình tiết, không gian… mà sẽ tiếp nhận một cách chọn lọc các yếu tố cơ bản, đặc biệt là phải giữ được chủ đề tư tưởng, một số nhân vật, sự kiện chính để kịch bản ra đời vẫn mang tinh thần, dáng dấp của tác phẩm gốc, nếu không sẽ không còn là sự chuyển thể mà là một sáng tác mới.

Phim hoạt hình là thể loại nghệ thuật dùng hình ảnh làm ngôn ngữ biểu hiện. Hình ảnh của hoạt hình được tạo nên từ chuỗi các hình vẽ làm nên sự chuyển động. Bởi vậy, hoạt hình có những đặc trưng riêng và cũng đặt ra những yêu cầu riêng trong quá trình chuyển thể. Trong quá trình chuyển thể sang tác phẩm hoạt hình, sự phân biệt giữa chuyển thể sát nguyên bản và chuyển thể không sát nguyên bản không rõ nét như các thể loại phim ảnh khác. Đặc trưng ngôn ngữ hoạt hình là tính giả định, sự ước lệ, khoa trương, bay bổng… nên không kiểu chuyển thể nào có thể bó hẹp được sự sáng tạo và cảm hứng bất tận của người nghệ sĩ. Khi chuyển thể sát nguyên bản dựa trên tác phẩm văn học gốc có đầy đủ yếu tố của bộ phim hoạt hình từ cách kể, cách tư duy, hình ảnh, nhân vật… sang ngôn ngữ hoạt hình, tức là một kiểu kể chuyện khác bằng hình ảnh dựa trên những nét vẽ giàu tính giả định và sự sáng tạo của họa sĩ thì bản chất kiểu chuyển thể sát nguyên bản là mô phỏng không còn tồn tại nữa. Dù cố gắng giữ vững cấu trúc, cốt truyện, nhân vật, tính cách, lời thoại… nhưng thực tế, điểm quan trọng nhất, linh hồn của bộ phim hoạt hình là sự chuyển động thì mãi mãi không phải là sự mô phỏng tác phẩm gốc, bởi một điều đơn giản: Trong kịch bản hoạt hình, sự chuyển động do nhà biên kịch viết ra cũng chỉ là một sự gợi ý, tạo cảm hứng, còn sự chuyển động thực sự, tạo nên tính hoạt của hoạt hình hoàn toàn nằm trong sáng tạo của người họa sĩ. Với kiểu chuyển thể không sát nguyên bản sự sáng tạo của nhà biên kịch không bị bó hẹp, tác phẩm văn học gốc chính là một gợi ý để chắp cánh cho trí tưởng tượng của người nghệ sĩ bay cao, bay xa. Khán giả chỉ nhận thấy ý đồ, tư tưởng của tác phẩm gốc ẩn giấu trong bộ phim hoạt hình chứ không còn nhìn thấy hình hài của tác phẩm văn học.

Khi thực hiện việc chuyển thể các tác phẩm văn học gốc sang tác phẩm hoạt hình, các nhà biên kịch lựa chọn các tác phẩm văn học từ hai nguồn: văn học viết và văn học dân gian. Có nhiều nét thú vị trong quá trình chuyển thể các tác phẩm này sang điện ảnh và hoạt hình. Nếu như trong phim truyện điện ảnh, nhiều nhà biên kịch lựa chọn kiểu chuyển thể sát nguyên bản cho các tác phẩm văn học viết và kiểu chuyển thể không sát nguyên bản đối với các tác phẩm dân gian thì trong hoạt hình lại ngược lại. Nhiều nhà biên kịch hoạt hình thường chọn kiểu chuyển thể không sát nguyên bản đối với các tác phẩm văn học viết và chuyển thể sát nguyên bản đối với các tác phẩm văn học dân gian. Mặc dù trong hoạt hình, khái niệm “sát” và “không sát” văn bản gốc cũng rất tương đối, tuy nhiên, với tính giả định, tượng trưng, ước lệ… của mình, các tác phẩm văn học dân gian với sự tưởng tượng vô cùng phong phú của quần chúng nhân dân rất phù hợp đặc trưng của hoạt hình. Thực tế, với nhiều sáng tác của văn học dân gian, đặc biệt là ở mảng truyền thuyết, cổ tích… nhà biên kịch chỉ cần thể hiện sát với cốt truyện dân gian, kịch bản đã mang đậm chất hoạt hình mà ít cần tới sự sáng tạo về cốt truyện, xung đột, kịch tính, sự biến ảo, phép màu, những điều thần kỳ, màu nhiệm… Trong lịch sử 65 năm của hoạt hình Việt Nam, có rất nhiều bộ phim hoạt hình chuyển thể rất sát với các tác phẩm văn học dân gian và đã thu được thành công, trở thành những bộ phim hoạt hình gắn liền với các thế hệ trẻ em Việt Nam như các phim Sơn Tinh, Thuỷ Tinh; Chuyện Ông Gióng; Âu Cơ – Lạc Long Quân; Trường ca Đam San, Chuyện cổ thành Ốc, Cây tre trăm đốt, Cây khế, Mỵ Châu Trọng Thủy, Huyền thoại Hồ Núi Cốc, Huyền thoại mắt biển; Truyền thuyết Ponguor; Sự tích hoa thiên điểu; Sự tích đền Bạch Mã, Hóa rồng, Anh hùng Núi Tản…

Ở mảng chuyển thể từ các tác phẩm văn học viết ta nhận thấy, các nhà biên kịch có thể sử dụng nguồn văn học từ các sáng tác mới với nội dung tự sáng tạo hoặc các sáng tác có nguồn gốc từ dân gian. Với các tác phẩm văn học có nguồn gốc dân gian, từ cốt truyện của dân gian, các nhà văn đã kể lại câu chuyện cổ tích, truyền thuyết theo cách của họ, có lồng ghép tư tưởng hoặc thổi vào nó một luồng hơi thở của thời đại, khán giả hiện đại dễ dàng tiếp cận và dung nhập với câu chuyện hơn như phim như: Sự tích Hoa phượng chuyển thể từ tập truyện Chuyện hoa, chuyện quả của nhà văn Phạm Hổ; Chiếc áo tàng hình từ truyện Cánh bướm kỳ diệu của Nhà văn Viết Linh… Với việc chuyển thể từ tác phẩm văn học viết, là các sáng tác mới phải kể đến các bộ phim như: phim Mèo con từ truyện Cái Tết của Mèo con của nhà văn Nguyễn Đình Thi, phim Bước qua hai thế giới từ truyện Vương quốc tàn lụi của nhà văn Trần Đức Tiến, phim Cây ổi thiên đường từ truyện Xứ sở cây ổi Còng của nhà văn Nguyễn Quang Thiều…

Cảnh trong phim Cây ổi thiên đường

Việc chuyển thể tác phẩm văn học giúp cho quá trình sáng tác của một bộ phim có nhiều thuận lợi. Tuy nhiên, cũng có nhiều khó khăn, là sự thử thách đối với các nhà làm phim. Có thể nhận thấy, chuyển thể là quá trình biến đổi, chuyển hóa cái đẹp từ tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh. Đây chính là sự chuyển hoá về phương thức thể hiện cái đẹp bằng ngôn ngữ văn học sang ngôn ngữ điện ảnh, biến vẻ đẹp trong trí tưởng tượng thành trực quan sinh động. Bởi vậy các nhà biên kịch phải có sự cân nhắc kỹ lưỡng, đặc biệt là có khả năng nhạy cảm để làm tốt nhiệm vụ chuyển thể bởi thực tế không phải bất cứ sự biến đổi nào cũng mang lại hiệu quả như mong muốn. Đặc biệt, với chuyển thể tác phẩm văn học sang kịch bản hoạt hình, nhiều khi vẻ đẹp ngôn từ khiến người đọc thẩm thấu, tâm đắc nhưng khi chuyển sang ngôn ngữ hình ảnh có thể nghèo nàn, nhạt nhòa, không tạo nên sự rung động, cảm xúc hoặc có thể không đảm bảo tính mỹ cảm cần thiết. Mặc dù, gặp những khó khăn từ chuyển thể từ ngôn từ sang hình ảnh gặp nhiều khó khăn nhưng sự thuận lợi cũng rất rõ rệt. Các tác phẩm văn học, đặc biệt là các tác phẩm văn học dân gian có chất liệu, cảm xúc gần với hoạt hình, có thể là bệ phóng để các tác phẩm hoạt hình thăng hoa. Phim hoạt hình với đối tượng chính là thiếu nhi, đặc biệt với phim hoạt hình Việt Nam luôn chú trọng đến yếu tố giáo dục thì những giá trị thẩm mỹ đã được thẩm định, được đúc kết, được mọi người thừa nhận trong tác phẩm văn học gốc chính là lợi thế để các nhà làm phim khai thác và phát huy.

	Đạo diễn, NSND Phạm Ngọc Tuấn: Đằng sau nỗi trăn trở với hoạt hình nước nhà
	Bật mí về thương hiệu phim hoạt hình Việt Nam Wolfoo đang 'làm mưa làm gió' ở nhiều quốc gia